Het is nu zo’n zeven jaar geleden toen ik voor het eerst kennismaakte met Banksy. Dit was vanzelfsprekend tijdens CKV, een vak wat mij goed lag en waar ik stiekem een beetje in uitblonk. Ik heb even hard moeten nadenken wat de opdracht was die mijn CKV docente eraan had gekoppeld, maar ik weet hem weer. We moesten onderzoek doen naar Banksy en hem leren kennen; best lastig, omdat hij een pseudoniem gebruikt, maar zijn werk spreekt boekdelen. Na hem en zijn werk te hebben bestudeerd kregen we de opdracht zelf een Banksy te maken. We moesten kritiek geven op iets in de maatschappij waar wij ons betrokken bij voelden. Hierbij moest gebruik gemaakt worden met een herkenbaar beeld, persoon of object. Ik was eigenlijk meteen geïnspireerd door Banksy en veel van zijn werk spraken mij erg aan. Ik kan het helaas niet laten zien, want het is onvindbaar, maar ik weet nog wel wat ik heb gemaakt. Ik had waarschijnlijk net The Sound of Music gezien en vond het hoofdpersonage een passend onderwerp. Ze loopt op de cover van de DVD met haar armen gespreid over een weiland; een prachtig plaatje. Ik heb haar in diezelfde houding in New York geplaatst, met haar armen vol gevulde shopping bags. Een kritiek op de consumptiemaatschappij; toen had ik het al in me. Dit was mijn eerste, maar zeker niet de laatste aanraking met Banksy.
Wie is Banksy?
Eigenlijk weet niemand wie Banksy is. Banksy is een pseudoniem en het is onbekend wat zijn echte naam is en wie de persoon erachter is. Dankzij zijn onzichtbaarheid en anonimiteit is het natuurlijk ontzettend lastig om meer over hem te weten te komen, maar het is eigenlijk altijd meteen duidelijk wanneer Banksy actief is geweest.
Londense biograaf Will Esworth-Jones heeft een poging gewaagd Banksy te leren kennen en heft dit verwerkt in een ongeautoriseerde biografie: ‘The man behind the wall’. Het mooie is dat hij deze biografie geschreven heeft aan de hand van allerlei bronnen, zoals vrienden en kennissen van Banksy, maar Banksy zelf nooit heeft ontmoet. Toch heeft Will Esworth-Jones het idee Banksy nu beter te kennen. Hij omschrijft Banksy als een paranoïde, humoristische, punky control freak. (Ellsworth-Jones, Banksy: the Man Behind the Wall, 2012).
Banksy komt uit de graffiti scene van Bristol en zijn streetart is te vinden in verschillende steden in Europa, maar ook buiten Europa zoals in de Palestijnse gebieden en Verenigde Staten. Overal op straat maakt hij zijn pieces, met onder meer behulp van sjablonen. De reden waarom Banksy anoniem wil blijven is niet gek; hij gebruikt de openbare ruimte om deze ongestoord van zijn streetart te voorzien. Dit is en blijft strafbaar en Banksy zou hiervoor opgepakt kunnen worden door de politie. Dit op zichzelf is natuurlijk al een bewijs dat Banksy geëngageerd is. Hij heeft zelfs zijn identiteit opgegeven voor zijn kunst. Zijn kunst zelf bewijst echter des te meer dat hij een geëngageerd kunstenaar is. In elk werk haalt hij politieke, maatschappelijke en sociaalkritische standpunten aan waardoor hij duidelijk laat merken zich hier betrokken bij te voelen. Dit doet hij op kritische, humoristische, cynische en confronterende wijze. Dit is prachtig, maar het is nog mooier als geëngageerde kunst daadwerkelijk iets teweeg brengt in de maatschappij. Wat maakt Banksy en wat maakt zijn werken zo geëngageerd? En de belangrijkste vraag: welke invloed heeft Banksy met zijn geëngageerde kunst op de maatschappij?
Banksy’s werk
Wanneer naar Banksy’s werk wordt gekeken, is dit bijna te makkelijk om te begrijpen. Hedendaagse moderne kunst heeft vaak een soort uitleg nodig om te begrijpen wat de maker bedoeld. Deze uitleg heb ik in ieder geval nodig. Neem nou het schedel van Damien Hirst. Zonder de nodige research wist ik niet wat hij met zijn, met duizenden diamantjes beplakte, schedel bedoelde. Als ik naar een Rembrandt of een Van Gogh kijk, kan ik gewoon met plezier naar kunst kijken zonder eerst op onderzoek uit te moeten gaan. Het onderzoek helpt wel, maar is niet per se nodig om van deze meesters te genieten. Moderne kunst blijft in dit opzicht, ondanks de minor, onbegrijpelijk voor mij. Dat is misschien wat ik zo goed vind aan Banksy, hij heeft geen scriptie bij zijn werk nodig om te begrijpen wat hij wil zeggen. Zijn werk spreekt boekdelen. Hij is slim, humoristisch en maakt een statement. Met elk werk op zich maakt hij een statement, maar hij maakt door op een muur in de openbare ruimte te schilderen ook al veel duidelijk. Hij zegt hiermee eigenlijk: ‘deze muur is openbare ruimte’. ‘Waarom worden we op straat wel gebombardeerd met advertenties over vrouwenondergoed en frisdrank die we niet willen zien, maar mag ik mijn kunst niet op straat laten zien?’ Hij heeft laks aan regels en volgt er eigenlijk geen één. Hij negeert de regels dat je niet overal graffiti mag aanbrengen, maar hij negeert ook de regels van de graffiti community. De graffiti wereld is, gek genoeg, een streng gereguleerde en naar binnen gekeerde gemeenschap. Ze verwachten dat je voor jezelf spuit en niet te veel om aandacht schreeuwt. Banksy doet het tegenovergestelde van wat de graffiti gemeenschap wil, hij zegt ‘Hallo wereld, ik praat tegen je’ (Ellsworth-Jones, Banksy: the Man Behind the Wall, 2012).
Zijn gedemocratiseerde kunst is beschikbaar voor iedereen; het bevind zich immers in de openbare ruimte. Hij maakt met simpele beelden een heel sterk standpunt. Een voorbeeld is onderstaand werk van Banksy: een jongetje die met een naaimachine vlaggetjes maakt voor de Koningin van Engeland haar jubileum in 2012. Het is duidelijk een commentaar op kinderarbeid. Dit piece plaatste hij in het district Haringey in Noord-Londen, waar laagopgeleide mensen wonen die nooit een bezoek brengen aan een galerie of museum (London’s poverty profile, 2013). Toch herkende iedereen zijn werk en genoten van hun Banksy in hun straat. Hij brengt kunst naar mensen die het normaal niet te zien krijgen.
Hij brengt zijn politieke, economische of maatschappelijke standpunt bijna altijd op ironische, humoristische wijze en het roept vragen op over kwesties die in die tijd spelen. Het werk dat bijna poëzie is, is een piece van een meisje op de muur die Palestina van Israël scheidt. Een lieflijke schildering van een meisje die door ballonnen over de muur wordt getild. Dit verteld zo veel over hoe het is om achter die muur te leven. Tienduizend woorden zouden nog niet kunnen beschrijven wat dit ene plaatje zo mooi verteld. Het is confronterend en subtiel tegelijk. Het werk symboliseert het idealisme van de kindertijd; de dromen van een kind die wenst te kunnen vliegen en weg te zweven met de wind. De combinatie van deze suggestie wordt nog betekenisvoller wanneer je weet op welke plek het is gemaakt. Deze twee facetten van het kunstwerk zijn onafscheidelijk.
Het meisje – een representatie van onschuld en kwetsbaarheid – is evenmin belangrijk. Het lot van de Palestijnen wordt gereflecteerd in dit kunstwerk; het verlangen naar vrijheid, het verlangen om over deze Westoeverbarrière te kunnen zweven. Kinderen aan weerszijde van de muur delen deze droom, Palestina en Israël zijn gelijk.
Banksy’s keuze voor het aantal ballonnen is tevens geen toeval. Het cijfer 7 is prominent aanwezig in Joodse, Christelijke en Islamitische geschriften, in het bijzonder in apocalyptische teksten (Bijbel, 2011).De religieuze betekenis van het cijfer 7 kan niet onderschat worden gezien het lot van de Palestijnen. In dit kunstwerk komt de beklimming van de uitverkorenen ook subtiel naar voren.
Banksy is duidelijk maatschappelijk geëngageerd. Deze Israëlische muur heeft hij meerdere malen gebruikt voor zijn werk en ik vind ze heel intrigerend. Een kind dat een lange ladder op de muur schildert. Een gepantserde vredesduif met bulls-eye. Een kader waar gekipt dient te worden. Twee kinderen spelend met zand, allesbehalve onderdeel van een mooi, idealistische strandscène in kleur (dat getoond wordt door een soort breuk in de muur). Wanneer deze kunstwerken zich ergens anders zouden bevinden, zou het alleen als cynisch worden gezien. Op deze muur dienen de kunstwerken als politiek instrument, bedoeld om meer licht te werpen op een bepaald maatschappelijk vraagstuk. Deze kunstwerken van Banksy worden ook wel ‘the nine’ genoemd; negen kunstwerken op de Westoeverbarrière. Deze negen werken laten goed zien wat Banksy maakt, wat hij wil zeggen tegen de wereld en waar hij voor staat.
Eén van zijn werken is een gepantserde vredesduif. Dit kunstwerk bevindt zich op een gebouw in Bethlehem, maar wordt vaak gezien als een van Banksy’s werken op ‘de muur’. Deze duif, compleet met gepantserd vest en een bulls-eye op de borst, is een dubbelzeggende boodschap over vrede. Wat is een betere manier om politiek commentaar te geven over de instabiele vrede in dit gebied, dan het vredessymbool, de duif, in deze situatie te plaatsen?
Een ander werk op de muur is er een van een Israëlische wachtcommandant die gefouilleerd wordt door een onschuldig meisje. Ze heeft een lieflijk roze jurkje aan en vlechtjes in haar haar. Ze is gevangen in de strijd van politieke onenigheid. Wat dit werk interessant maakt, is de bereidheid van de commandant om zich te laten fouilleren door het kind. Misschien maakt hij zelf een statement over de onschuld van kinderen aan weerszijde van de barrière.
De derde is een raam met twee fauteuils. Banksy maakt meestal zwart-wit stencilwerk, maar af en toe stapt hij uit zijn comfortzone en maakt hij mooie, kleurrijke schilderwerken. Dit doet hij vooral om een statement te maken. Dit werk lijkt een prachtig vakantielandschap. Maar wie op vakantie willen naar een plek als de Jordaanoever; verscheurd door oorlog? Het is een vreselijk gebied waar niemand een dag zou willen doorbrengen. Door dit mooie plaatje zou je bijna gaan twijfelen.
Twee jongetjes spelen op, wat het lijkt, een strand, compleet met zandemmertjes. Alles is in zwart-wit, terwijl aan de andere kant het paradijs wacht. Een kleurrijk plaatje met wit zand, blauwe zee en wuivende palmbomen. Het staat voor hoop. Men kan alleen maar hopen dat iets beters te wachten staat aan de andere kant van de muur.
Op de muur is ook een jongetje geschilderd met krijt in zijn handen: het enige middel om te ontsnappen naar de andere kant van de muur. Hij heeft een met krijt getekende ladder gemaakt, naar de top van de muur. Het jongetje heeft een glimlach op zijn gezicht, zich de politieke situatie waarin hij zich verkeerd waarschijnlijk niet realiserend (The Guardian, 2011).
De meest eenvoudige en krachtige creatie op de muur is een stippellijn die aangeeft waar je moet knippen. Het vraagt de voorbijgangers bijna een gat in de muur te maken. Alsof het oplossen van dit eeuwenoude thema zo makkelijk is als: ‘knip het uit’. Het lijkt bijna 1-2-3. Zet de schaar erin en knippen maar. Zo makkelijk is het helaas niet, maar zo makkelijk zou het wel moeten zijn.
De twee laatste werken zijn ten eerste van een jongetje die op een hoop zand staat met een emmer. Dit is een beeld van hoe het zou kunnen zien; iets waar Banksy op deze muur vaak naar verwijst. Het jongetje wacht om met jou in het zand te spelen. Tot slot een werk dat ‘stable conditions’ wordt genoemd. Bewoners klagen vaak dat de muur hen niet alleen afsnijdt van de andere kant, maar ook van dagelijkse activiteiten, zoals het onderhouden van een boerderij en het hebben van vee. Boeren kunnen alleen maar hopen dat ze een gat in de muur vinden of dat een bewaker medelijden met ze krijgt en hun toelaat te passeren. Dit paard lijkt ook vast te zitten. Het enige wat zichtbaar is, is het hoofd van het dier door een klein hokje en zijn benen door een ander hokje. Zelfs Banksy’s paard wordt gevangen door de Israëlische Westoeverbarrière (Renmar, 2012).
Na Banksy’s vele werken komen deze kunstwerken op de Westoeverbarrière niet als een verassing. Zijn werken op deze muur zijn vooral belangrijk vanwege het specifieke gebruik van graffiti als een politiek medium in deze situatie. Deze sociaal kritische kunstwerken zijn letterlijk in de kern van het probleem geplaatst.
De controverse rond deze muur maakt het de perfecte locatie voor zijn kunst. De muur is drie keer zo hoog dan de Berlijnse Muur en zal uiteindelijk meer dan 700km lang worden: de afstand van Nederland naar Polen. Kort na het maken van zijn werk, schreef Banksy op zijn website: ‘Hoe illegaal is het om een muur te vernielen als de muur zelf als onwettig wordt gezien door de Palestijnse gebieden?’ Het Internationale Hof van Justitie heeft de muur en bijbehorende regering namelijk als illegaal beoordeeld. Het is in wezen ’s werelds grootste openlucht gevangenis. Banksy heeft zijn werk gemaakt met de overtuiging dat de muur niet zou mogen bestaan.
Deze acties van Banksy gingen niet gepaard zonder het nodige gevaar. Bij het maken van zijn kunstwerken werd hij door een soldaat gevraagd wat hij aan het doen was, zo staat vermeld op zijn website. Jo Brooks, woordvoerster van Banksy, is ingegaan op deze precaire situatie: “De Israëlische veiligheidstroepen schoten waarschuwingsschoten af in de lucht. Tevens waren heel wat geweren op Banksy gericht”. Banksy gaat ver om zijn geëngageerde kunst tentoon te stellen, waarbij de plek cruciaal is voor de boodschap.
Banksy raakte ook in gesprek met een Palestijnse man. Deze man zei dat Banksy de muur mooi maakte. Banksy bedankte hem hiervoor, maar de man reageerde: “We willen niet dat de muur mooi wordt, we haten deze muur. Ga naar huis” (Banksy, 2015).
Deze kunstwerken van Banksy omvatten veel meer dan alleen graffiti pieces of protesten. Hij gebruikt een illegaal medium om zijn oppositie te uiten, tevens tegen zijn eerdere protesten – vechtend tegen de opgestelde regels. Ongeacht waar Banksy tegen protesteert, hij geeft nieuwe betekenis aan protesteren door middel van zijn kunstwerken. Banksy belicht de problemen die smeken gezien te worden en transformeert ze tot kunst; voor iedereen. Hij gaat zelfs naar de bron van het probleem en transformeert dit probleem in een prachtige vorm van protest (Kim, 2014).
In 2004 maakte Banksy, naar mijn mening, toch wel zijn meest provocerende werk genaamd Napalm. Ronald McDonald en Mickey Mouse lopen vrolijk hand in hand met een doodsbang, naakt Vietnamees meisje tussen hen in. Het beeld van dit meisje werd overgenomen uit een foto van het bombardement op een Vietnamees dorp in 1972, dat wereldwijde verschrikking en verworpenheid uitlokte tegen het verloop van de oorlog. Het lichaam van dit meisje heeft Banksy bewust gekozen. Het is een gewelddadig beeld van een slachtoffer wiens lichaamstaal en expressie boekdelen spreken; de kwelling van haar brandende vlees. De kijker wordt geconfronteerd met een beeld van extreme pijn. Dit werk van Banksy is als sjabloon gemaakt en internationaal tentoongesteld.
Dit haatdragende werk is een duidelijk voorbeeld van geëngageerde kunst; het geeft immers een visueel commentaar op de wereld en de problematiek van de wereld. Het is een aanval op het consumentisme. Het wijst op hoe consumentisme de bevolking blind maakt voor belangrijkere zaken. Banksy manipuleert in dit werk de esthetiek en ideologie dat zich op een kruising bevindt van consumentenkapitalisme en democratisch idealisme. Er zijn verschillende ideologieën aanwezig in dit werk, met op de eerste plaats een kritiek op het kapitalisme. Hij zet goed en kwaad tegenover elkaar. De welkbekende muis en clown staan voor een aangename ervaring, terwijl het meisje een uiterst onaangename vertegenwoordigd; twee uitersten die in dit werk samenkomen. Mickey Mouse, mascotte van Walt Disney met attractieparken die bekend staan als ‘de gelukkigste plek op aarde’ en Ronald McDonald mascotte van McDonalds zegt met een glimlach: ‘I’m loving it!’.
De lachende mascottes vertegenwoordigen de ideale kant en worden geassocieerd met kinderlijke onschuld. Ze lopen nu echter hand-in-hand met de visuele belichaming van de destructieve effecten van oorlogvoering. Het meisje is het symbool voor antidemocratische idealen en doordat ze de handen van Mickey Mouse en Ronald McDonald vasthoudt, worden zij haar medeplichtigen; haar bedrijfsmatige partners in crime. Dit samenspel van esthetiek en ideologie creëert een spanningsveld. Het is een kritiek op de ‘normale’ maatschappelijke ideologieën waar deze herkenbare symbolen niet langer geluk en onschuld vertegenwoordigen, maar nu de hand vasthouden van het kwaad; zowel letterlijk als figuurlijk (Pleszkiewicz, 2004).
Banksy is onbekend
Drie maanden geleden kwam Banksy weer in mijn leven toen het National Report het ongelooflijke nieuws aankondigde dat Banksy, dé Banksy, was opgepakt en dat zijn ware identiteit was ontdekt (National Report, 2014). En ongelooflijk bleek het te zijn, want even later verschenen meerdere berichten op diverse nieuwssites dat het onzin was. Banksy is alive and kicking en blijft anoniem (Voorn, J, 2014). Als betrokken kunstenaar kon natuurlijk niet anders dat Banksy op dit bericht zou reageren. Dit deed hij met ‘The Girl With Pierced Eardrum’, geïnspireerd door Vermeers ‘Meisje met de Parel’. Banksy heeft de parel vervangen door het alarm van het gebouw in kwestie. Wellicht doet hij hier een verwijzing naar het alarming news dat hij zogenaamd is opgepakt?
Aan zijn anonimiteit zit een grappige wending. Doordat Banksy anoniem is, is hij ook mysterieus en interessant. Meerdere sites hebben geprobeerd een naam aan hem gegeven, maar de reacties zijn niet positief. In plaats van blij verraste reacties dat Banksy bekend is, was negentig procent juist geïrriteerd dat dit was gebeurd. ‘You spoiled all the fun’, zeiden ze. Dit is natuurlijk prachtig. Banksy mag dan onbekend zijn, maar hij weet dondersgoed wat in de wereld gebeurd. Hij reageert hier namelijk vaak genoeg op met zijn streetart en hij weet dus ook dat hij deze reacties oproept bij mensen.
Zijn anonimiteit is eigenlijk het minst interessante onderwerp van Banksy; het is natuurlijk zijn werk dat altijd de interesse wekt. Als zijn werk niet zo goed was geweest, hadden deze vragen nooit gesteld hoeven worden.
Maar wereldberoemd
Banksy is met zijn geëngageerde streetart inmiddels zelfs wereldberoemd geworden, maar hij wenst nog steeds onbekend te blijven. Ooit was hier een logische reden voor; hij bracht zijn werk immers zonder toestemming aan op plekken in de openbare ruimte. Dit doet hij nog steeds, maar inmiddels betaalt men echter grof geld voor zijn werk en de meeste steden zouden er maar wat voor over hebben om een kunstwerk van hem in hun straten te mogen verwelkomen. Waarom wenst Banksy nog altijd anoniem te blijven?
Het doet hem simpelweg alleen maar goed. Op een bepaalde manier zorgt zijn onbekendheid voor meer bekendheid, omdat hij een anonieme, mysterieuze man is. Hij blijft tevens liever onbekend beroemd, zodat hij niet altijd handtekeningen hoeft uit te delen, fotosessies hoeft te doorstaan en alle andere moeilijkheden die bij bekendheid komen kijken hoeft mee te maken. Daarnaast blijft het feit dat hij opgepakt kan worden zodra uitkomt wie hij is. Dit bleek maar al te goed tijdens de hoax in oktober vorig jaar, toen iedereen één dag lang dacht dat Banksy onthuld was. Tot slot wil men dat Banksy, Banksy blijft en ze willen niet dat hij gearresteerd wordt. Daarvoor is zijn, illegale, bijdrage veel te waardevol.
Is het dan een marketing truck om onzichtbaar te blijven, niet te participeren en jezelf niet bekend te maken aan je publiek? Dit is deels waar. Het is goede marketing, maar het is niet de reden waarom Banksy ooit begonnen is. Mettertijd kwam hij erachter dat zijn anonimiteit hem niet alleen beschermde, maar het ook werk verkocht. Het is niet verstandig om plots te onthullen wie je bent, het is immers niet zo dat hij deze truck bewust heeft ingezet. Maar het werkt. Hij is de bekendste en de best betaalde straatkunstenaar in de wereld, ondanks dat zijn werk niet de meest gecompliceerde graffiti is; hij maakt simpelweg gebruik van stencils. Tevens is de anonimiteit niet zozeer een truck, maar iets dat in de loop der jaren is geëvolueerd in iets dat voor marketing zorgt. Banksy is niet veranderd in wat hij doet, maar de manier waarop de wereld op hem reageert is dat wel (Ellsworth-Jones, Banksy: De man achter de muur, 2012).
Conslusie
Tot slot terug naar de vraag welke invloed de geëngageerde streetart van Banksy op de maatschappij heeft gehad. Het is inmiddels duidelijk dat het werk van Banksy veel reacties oproept bij mensen, maar hij heeft ook werkelijk veel invloed uitgeoefend op de maatschappij. Het Amerikaanse opinieblad Time riep Banksy in 2010 zelfs uit tot één van de meest invloedrijke mensen ter wereld, tussen Barack Obama, Steve Jobs en Lady Gaga in (TIME, 2010). Als dan nog niet gesproken kan worden van een invloedrijk, geëngageerd kunstenaar, weet ik het ook niet meer. Banksy mag dan wel geëngageerd kunstenaar zijn, maar hij is tevens een prachtig voorbeeld van een autonoom kunstenaar. Hij blijft doen wat hij in eerste instantie altijd heeft willen doen. Hij maakt zijn kunstwerken en wil niet ineens bekend worden, omdat hij beroemd is. Banksy blijft Banksy, de geëngageerde, onbekende, wereldberoemde streetartist.
Bronnen
– Banksy. (2015). Banksy. Opgehaald van banksy: http://banksy.co.uk/
– Bijbel. (2011). Het getal 7 in de Bijbel. Opgehaald van bijbel.jong-de.nl: http://bijbel.jong-de.nl/attachments/article/78/Het%20getal%207%20in%20de%20Bijbel.pdf
– Ellsworth-Jones, W. (2012, juli 12). Banksy: De man achter de muur. (J. Van Kan, Interviewer)
– Ellsworth-Jones, W. (2012). Banksy: the Man Behind the Wall. London, United Kingdom: St. Martin’s Press.
– Kim, A. H. (2014, maart 26). The Art of Protest. Opgehaald van The Harvard Crimson: http://www.thecrimson.com/column/the-art-of-protest/article/2014/3/26/the-art-of-protest-banksy/
– London’s poverty profile. (2013, oktober 17). Overview of London boroughs. Opgehaald van londonspovertyprofile.com: http://www.londonspovertyprofile.org.uk/key-facts/overview-of-london-boroughs/
– National Report. (2014, oktober 20). Graffiti Artist Banksy Arrested In London; Identity Revealed. Opgehaald van nationalreport.net: http://nationalreport.net/banksy-arrested-identity-revealed/
– Pleszkiewicz, T. (2004). Analyzing Banksy’s Napalm (2004). Illinois: University of Illinois Urbana-Champaign.
– Renmar, T. (2012, oktober 11). Banksy Graffiti in Palestine. Opgehaald van banksyworld: http://banksyworld.blogspot.nl/
– The Guardian. (2011). Banksy at the West Bank barrier. Opgehaald van guardian: http://www.theguardian.com/arts/pictures/0,,1543331,00.html?redirection=gallery
– TIME. (2010, april 29). Banksy. Opgehaald van time.com: http://content.time.com/time/specials/packages/article/0,28804,1984685_1984940_1984945,00.html
– Voorn, J. (2014, oktober 21). Kunstenaar Banksy is en blijft anoniem en onthult op Vermeer geïnspireerd kunstwerk. Opgehaald van HP de Tijd: http://www.hpdetijd.nl/2014-10-21/kunstenaar-bansky-en-blijft-anoniem-en-onthult-op-vermeer-geinspireerd-kunstwerk/
– Wikipedia. (2014, mei 9). Banksy. Opgehaald van wikipedia.org: http://nl.wikipedia.org/wiki/Banksy#Stunts
Tessa Postuma 